عەزیز خانە
مامۆستای منداڵانی ناژنەوا و نابینا
زمانی ئاماژە چیە؟
زمانی ئاماژە سیستەمێكی پێوەندییە كە لە هێندێك نیشانەی دیداری دروست بووە و گەورەترین تایبەتمەندیشی ئەوەیە كە ناژنەواكان خۆیان دایان هێناوە (زمانی ئاماژەی سروشتی). جاروبار هێماكان (ئاماژەكان) بە ڕادەیەك ڕوون و ئاشكران كە هەر كەسێك بە ئاسانی لە هێماكە (ئاماژەكە) تێ‌دەگات وەكوو ئاماژەی تایبەتی خواردن، خەوتن، نۆشین.
لە تایبەتمەندییەكانی دیكەی ئەوەیە كە زمانی ئاماژەی سروشتی لە منداڵانی ناژنەواوە بۆ یەكتر ڕادەگوێزرێت كەچی لە كۆمەڵگای ژنەواكاندا پێیان وایە كە زمانی ئاماژەی سروشتی لە دایك و باوكەوە بۆ منداڵە ناژنەواكانیان ڕادەگوێزرێت یانی لە دایك و باوكەكانەوە فێری دەبن، كە ئەوە وا نییە.
لێرەدا پێویست بە وەبیر هێنانەوەیە كە ئەگەر منداڵێكی ناژنەوا دایك و باوكێكی ناژنەوای هەبێت و لە سەرەتای ژیانییەوە لە زمانی ئاماژە بۆ پێوەندی كەڵكیان وەرگرتبێت، پێشكەوتنی زمانی ئەم منداڵە ناژنەوایە هاودەق لەگەڵ ئەو سەروبەندە پێشكەوتنەیە لە منداڵانی ژنەوادا، بەڵام پتر لە 90٪ منداڵانی ناژنەوا لە دایك و باوكانی ژنەوا دەبن (كتێبی signing) كە لە پێشتردا زۆربەی ئەم دایك و باوكانە تا تەمەنی 2 ساڵی بە ناژنەوایی منداڵەكەیان نەدەزانی كە ئەمەش دەبووە هۆی فێر نەبوونی زمان لەو منداڵانەدا، مانای ئەم وتەیەش ئەوە نییە منداڵانێكی ناژنەوای كە لەم سەردەمەدا لە دایك دەبن (چ لە دایك و باوكانی ژنەوا چ لە دایك و باوكانی ناژنەوا) و چەند ڕۆژ دوای لە دایك بوونیان بە ناژنەواییان پەی دەبەن، ناكەونە بەر مەترسی فێر نەبوونی زمان.
لە منداڵانێكی ناژنەوادا كە دایك و باوكیان ژنەوایە لە دوو یان سێ ساڵی، ئامادەیی بۆ چڕ بوونەوە(هۆش پێدان) و دەركی مانای وتەكانیان كەمترە لە چاو ئەو منداڵە ناژنەوایانەی كە دایك و باوكیان ناژنەوان، چونكوو هەر بەو جۆرەی كە منداڵانی ژنەوا دەبێ گوێیان لە قسە كردنی دەوروبەری (دایك و باوك، خەڵكی تر و…) خۆیان بێت هەتا فێری قسە كردن (زمان) ببن، منداڵانی ناژنەواش دەبێ بكەونە بەر ئەو هێما و ئاماژانە (لە كاتی لە دایك بوون تا سێ ساڵ) هەتا بتوانن ئەوەی كە فێری بوون یان بە مێشكیان دادێت بیگێڕنەوە؛ بە كورتی دەبێ بڵێین هەتا بتوانن پێوەندی سازكەن لەگەڵ كۆمەڵگا.
لە لێكۆڵینەوەكانی سەبارەت بەم بابەتە، ڕوون كراوەتەوە كە تەنانەت لە شوێنێكی كە منداڵانی ناژنەوا هیچ جۆرە دەست‌ڕاگەیشتنێكیان نییە بە زمانی ئاماژەی سروشتی كە لە نێوان ناژنەواكاندا باوە، هەر بۆخۆیان ئاماژەیەك دروست دەكەن بۆ پێك‌هێنانی پێوەندی لە نێوان خۆیاندا و تەنانەت ئەو منداڵە ژنەوایانەی كە لە دایك و باوكانی ناژنەوا لە دایك دەبن، زمانی ئاماژە وەكوو زمانی دایكی خۆیان فێر دەبن و شارەزاییەكی یەكجار زۆریان بە سەریدا دەبێت.
ئاماژەكان لە زمانی ئاماژەی سروشتی هەر ئەو ئەرك و ڕۆڵەیان هەیە كە وشەكان لە زمانی ئاخافتندا(وتاری) هەیانە و هەر بەو جۆرەی كە وشەكان لە پیتی جۆراوجۆر دروست دەبن و بە جێ‌گۆڕكێ كردنی ئەم پیتانە، شكڵ و مانای وشەكان دەگۆڕدرێت، لە زمانی ئاماژەشدا هەر چەشنە پەڕاندن، دروست كردن یان گۆڕینی باری ئاماژەیەك، دەبێتە هۆی گۆڕینی مانای ئاماژەكە. لە بنەڕەتدا زمانی ئاماژە چوار پایە و ئەستوونی هەیە كە بریتین لە:
1- باری دەستەكان.
2- جووڵەی دەستەكان.
3- جێگای ڕاگرتنی دەستەكان.
4- بەری دەستەكان ڕوو بە كام لابێت.
دیارە كە ئەم چوار ئەستوونە مانا و مەبەستێكی تایبەتی بە هەر ئاماژەیەك دەدەن.
كەسێك كە ژنەوایە بۆ پێوەندی لەگەڵ ناژنەواكان لە زمانی ئاماژە و زمانی ئاخافتن(وتاری) هاوكات لەگەڵ یەك كەڵك وەردەگرێت كە شێوەیێكی دیداری گونجاوە بۆ فێر كردنی زمانی ئاخافتن(وتاری) بە منداڵانی ناژنەوا.
زۆر ڕوون و ئاشكرایە كە لە وڵاتانی پێشكەوتووی دنیا لە بواری پەروەردەوە، تەنیا بە چەند بەرگ كتێبی زمانی ئاماژە بۆ ڕاهێنان و بارهێنانی ناژنەواكانیان دانەكەوتوون بەڵكوو بێ‌شك خشتی هەوەڵیان داناوە بۆ پەروەردەی ناژنەواكانیان.
هەوڵم داوە كە تا ئەو جێگایەی بتوانم هیچ كام لە ناژنەواكانی كوردستان لە هەر زاراوە و ناوچەیەك لەم زمانی ئاماژەیە بێ‌بەش نەبن هەر بۆیە وشەكان تێكەڵاوێكن لە زاراوەكانی زمانی كوردی؛ لە زۆر جێگاشدا زۆر وشەم پێوەند داوە بە ئاماژەكانەوە.
بێ‌شك ئەم زمانی ئاماژەیە كە لە چوار بەرگدا بە كوردی نووسراوە جوابدەرەوەی تەواوی پەروەردە و گیروگرفت و كێشە كۆمەڵایەتییەكانی ناژنەواكان و بنەماڵەكانیان و هەروەها كۆمەڵگای ئێمە نییە بەڵكوو هەنگاوێكی چكۆلەیە لەم بوارەدا.
