هویت و شبکه‌های اجتماعی

تلخیص و ترجمه: کاوه قادری

تغییر شیوه‌های ارتباطی تغییر جامعه را در پی خواهد داشت. اینترنت از همان آغاز پیدایش، اواخر دهه‌ی 1960، ابزاری مفید برای دسترسی به دنیای اطلاعات بوده است. اما در سالیان اخیر کارکرد اینترنت به مثابه ابزاری برای استخراج اطلاعات و دانش جدید به حاشیه رفته است و کارکردهای جدیدی پیدا کرده است؛ سرگرمی، ارتباط با افراد، خرید و فروش و … . در عصر جدید جوامع سنتی (در معنای جدید آن) از قبیل جامعه، انجمن، اتحادیه، محله و … موضوعیت خود را از دست داده‌اند. در این عصر افراد در پی آن هستند که هویت خود را به تنهایی و (نه در قالب جامعه) ایجاد کنند.
روابط آنها با سایر افراد جامعه بیشتر از آنکه بر نیازهای متقابل طرفین استوار باشد به نیازهای شخصی آنها وابسته است. در جامعه‌ای فردگرا، خود افراد باید به طور فعال برای ایجا ارتباط و معاشرت با سایرین تلاش کنند. این تلاش آنها برای ایجاد ارتباط در واقع به معنای تلاش برای ایجاد هویت است.
در سایه تغییر صوری ارتباطات در عصر مدرن، شبکه های اجتماعی کانون اصلی شکل گیری هویت افراد در عصر مدرن هستند.
با شکل گیری شبکه‌های اجتماعی جدید بخش اعظمی از ارتباطات افراد در قالب این شبکه ها شکل می گیرد. همانطور که گفته شد در عصر مدرن اشکال سنتی ارتباط کم اهمیت شده‌اند که این امر منجر به فردیت سازی شده است.
فردی سازی به این معنا نیست که اعضای جامعه جدامانده و منزوی هستند؛ بلکه به این معناست که افراد دیگر از شکل های سنتی ارتباط استفاده نمی کنند. در چند سال اخیر شکل جدیدی از رسانه ایجاد شده است که در این مدت محبوبیت زیادی پیدا کرده است و این همان شبکه های اجتماعی است.
شبکه های اجتماعی متعددی از قبیل فیسبوک، توییتر، لینکداین، اینستاگرام و… ایجاد شده اند که به‌ طرز شگرفی در میان کاربران اینترنت محبوب شده‌اند.
در میان شبکه های اجتماعی موجود فیسبوک با 46 درصد با بیشترین اقبال مواجه شده است. پس از فیسبوک گوگل پلاس، توییتر، و دیگر رسانه‌ها قرار دارند. در قیاس با دیگر بخش های جهان فیسبوک در خاورمیانه و آفریقا کمترین نفوذ را داشته است. در میان کشورهای آسیایی و آفریقایی ایران (با 0.17 درصد کاربر از 44 درصد افرادی که به اینترنت دسترسی دارند) تنها از سومالی بالاتر ایستاده است. شاید یکی از دلایل این امر محدودیت دسترسی به اینترنت باشد، اما بدیهی است دلیل اصلی آن عدم اعتماد افراد به حضور در این فضا و همچنین عدم تمایل آنها به دیده شدن در این فضاست.
با این وجود ابزارهایی همچون هویت مجعول و محدودیت کردن دسترسی افراد به اطلاعات و عکس های فرد در اختیار کاربران است که وارد این فضا شوند. هویت مجعول امکان جستجو، گذاشتن کامنت، لایک کردن، چت کردن و هر گونه فعالیت دیگری را به افراد می دهد؛ فعالیت هایی که افراد با هویت واقعی خود هیچ گاه قادر به انجام آنها نیستند. بدین ترتیب افراد تجربه داشتن زندگی دوم را هم پیدا می کنند؛ تجربه‌ای که هویت مجعول در فیسبوک در اختیار آنها قرار می دهد.
صفحه شخصی کاربران در شبکه‌های اجتماعی اساس شکل گیری ارتباطات است و صفحات اجتماعی مبنای شکل گیری هویت افراد هستند. جای شگفتی نیست که شبکه‌های اجتماعی بیشتر در جوامعی با اقبال مواجه شده‌اند که در آنها ارتباط افراد با محدودیت های بیشتری همراه است.
در عصر قدیم هویت واجد معنایی ایستا است و شکل گیری هویت فرآیند خاصی است که در برهه‌ی زمانی مشخصی متوقف می شود؛ اما هویت در عصر مدرن عنصری پویا بوده که برای اتمام شکل گیری آن زمان خاصی را متصور بود. در عصر قدیم جوانی مرحله اساسی شکل گیری هویت است، اما در این عصر شکل گیری هویت فرآیندی طولانی بوده که در هر برهه‌ای می تواند واجد ویژگی های خاصی باشد. نمود هویت فرد همواره با مصادیق آن که سوالات فرد است همراه است: چه کار کنم؟ چه احساسی دارم؟ این سوالات متناسب با شرایط خاص فرد در موقعیت های مختلف همراه است و شکل گیری معنا در واقع پیوند عمیقی با این شرایط دارد. هویت فرد بسته به شرایط واقعی فرد در موقعیت های مختلف شکل می گیرد. از این رو شکل گیری هویت فرد کاملا تنوع پذیر بوده و هویت فرد در موقعیت های مختلف وجوه و نمودهای گوناگونی دارد. هویت در واقع شاخصه‌ای است که در کنش های اجتماعی فرد شکل می یابد.
افراد صرفا دارای هویت نیستند بلکه با هویت خود در تعاملات روزمره‌شان زندگی می کنند. هویت به نوعی توانایی فرد است که در مناسبات اجتماعی شکل می گیرد. بر اساس دیدگاه ساخت گرایی اجتماعی اشمیت فرآیند فهم و شکل گیری معنا همان فرآیند شکل گیری ارتباط است. بر اساس پارادایم اشمیت واقعیت مخلوق خود فرد است. فرد واقعیت را با قابلیت های تعاملی خود ایجاد می کند.
در شبکه‌های اجتماعی فرد نمی تواند بدون داشتن نیم نگاهی به نظرات دیگران درباره خود هویت خاصی را برای خود تعریف کند. در واقع تصور فرد از واقعیت و نیز هویت خویش برآیندی است از تصورات و نظرات سایر افراد. آنچه که در فضای مجازی در برساخت هویت به افراد کمک می کند دیده شدن و داشتن تجربه قدردانی در فصای مجازی است.
قدردانی صرفا پرستیژ اجتماعی نیست بلکه فرآیند درک شدن و شناخته شدن فرد توسط سایر کاربران است تا آنجا که دیدن لایک ها و کامنت های سایر افراد لذت خاصی به کاربر می دهد که می تواند از دو نظر حائز هامیت باشد؛ پست های فرد که با اقبال سایر کاربران مواجه شده‌اند فرد را به دنبال کردن خط فکر مشخصی (که الزاما شاید مورد دلخواه خود نباشد) تر‌غیب می کند؛ و دوم اینکه دیدن پست های سایر افراد که با اقبال مواجه شده‌اند نیز فرد را در دنبال کردن چنین مسیری ترغیب می کند.

منابع ترجمه:
Stacey Pitsillides, Mike Waller, Duncan Fairfax, “Digital Death”;
Tayyebeh Heivadi, Datis Khajeian, “Constructing of Social Identity in Social Media”;
David Dobrowsky, “Constructing Identity in Social Networks”;
Massimo Durante, “The Online Construction of Personal Identity”.