در دنیای پیچیده و رسانه‌محور امروز، رابطه میان مردم و رسانه‌ها بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته است. این رابطه دیگر یک‌طرفه نیست، بلکه تعاملی و چندلایه است. با این حال، یک پرسش اساسی باقی‌ست: آیا مردم در برابر رسانه‌ها آگاهانه عمل می‌کنند، یا تنها مصرف‌کننده‌ای منفعل‌اند که هرچه به آن‌ها عرضه شود، می‌پذیرند؟
برای پاسخ به این پرسش، ابتدا باید مفهوم “آگاهی” و “انفعال” در مصرف رسانه‌ای را روشن کنیم. آگاهی رسانه‌ای به معنای توانایی درک، تحلیل، مقایسه و ارزیابی محتواهای رسانه‌ای است. مخاطب آگاه، کسی است که صرفاً به مصرف محتوا اکتفا نمی‌کند، بلکه آن را بررسی می‌کند، راستی‌آزمایی می‌کند، و پیام‌های پنهان یا آشکار آن را درک می‌نماید. در مقابل، مخاطب منفعل کسی است که بدون تفکر، محتوا را می‌پذیرد و آن را مبنای قضاوت، تصمیم‌گیری و حتی تغییر رفتار خود قرار می‌دهد.
واقعیت این است که بسیاری از کاربران، به‌ویژه در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، به‌صورت ناخودآگاه به سمت انفعال رسانه‌ای کشیده می‌شوند. حجم بالای اطلاعات، سرعت بالای انتشار، و الگوریتم‌های جذاب رسانه‌ها، شرایطی را ایجاد کرده‌اند که افراد بدون تفکر و بررسی، خبر یا محتوایی را می‌پذیرند و حتی آن را بازنشر می‌کنند. این رفتار می‌تواند پیامدهای خطرناکی داشته باشد، مانند گسترش شایعات، ترویج کلیشه‌ها، یا شکل‌گیری باورهای نادرست درباره مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی.
از سوی دیگر، شرایط اجتماعی، سطح سواد رسانه‌ای و دسترسی به منابع اطلاعاتی معتبر، نقش مهمی در آگاه یا منفعل بودن مردم دارد. برای مثال، در جوامعی که آموزش رسمی درباره رسانه‌ها وجود ندارد، یا فضای سیاسی بسته است، احتمال انفعال رسانه‌ای بیشتر است. همچنین، الگوریتم‌های شبکه‌های اجتماعی با ارائه محتوای تکراری و تأییدکننده باورهای پیشین کاربران، آن‌ها را در «حباب اطلاعاتی» قرار می‌دهند که دیدگاه آن‌ها را محدود می‌کند.
با این حال، همه چیز هم منفی نیست. در سال‌های اخیر، موجی از افزایش سواد رسانه‌ای و آگاهی اجتماعی در میان نسل جوان شکل گرفته است. بسیاری از کاربران یاد گرفته‌اند که صرفاً گیرنده پیام نباشند، بلکه تولیدکننده، تحلیل‌گر و منتقد محتوا نیز باشند. رسانه‌های مستقل، پلتفرم‌های fact-check و حتی جوامع آنلاین آگاه، نقشی کلیدی در رشد این فرهنگ بازی کرده‌اند.
علاوه بر آن، رسانه‌های جمعی و نهادهای آموزشی می‌توانند نقش مؤثری در پرورش آگاهی رسانه‌ای ایفا کنند. اگر در مدارس، دانشگاه‌ها و رسانه‌های عمومی، آموزش تفکر انتقادی، تحلیل محتوای رسانه‌ای و شناسایی اخبار جعلی داده شود، می‌توان انتظار داشت که مردم به‌جای پذیرش کورکورانه محتوا، به تحلیل‌گرانی هوشیار تبدیل شوند.
در نهایت، مسیر آگاهی یا انفعال رسانه‌ای، انتخابی است که هر فرد، آگاهانه یا ناخودآگاه، در زندگی روزمره خود اتخاذ می‌کند. در جهانی که رسانه‌ها قدرتی گسترده دارند، مسئولیت مخاطب نیز افزایش می‌یابد. آگاهی در برابر رسانه، به معنای حفاظت از ذهن و اندیشه است؛ و انفعال، راهی است به‌سوی تأثیرپذیری بدون مقاومت.
