تئاتر خیابانی و نقش آن در توسعه فرهنگی

میکائیل سانیار
دکتری علوم سیاسی

ئاخر من بۆیە وتوومە
کە لە خاکی ئەم گۆرانی و عەشقانەدا
لەگەڵ شمشاڵێ یان تارێ
بمشارنەوە
بۆ ئەوەی گەر گەڕامەوە
جارێکی دی من هاتمەوە
لەگەڵ ئەوان
بە پۆشاکی مانگەشەو و
جلی شیعر و مۆسیقاوە
من بێمەوە… (شێرکۆ بێکەس)
عکاس به دنبال خلق تصویر می گردد. خلق کردنی برای معاش. دختر می گوید عکسی از او ثبت کند که مانند سلبریتی ها مشهور گردد. گویی که شهرت در پردازش است! پردازشی از نوع ظاهر. اینجا تظاهر مشهورت می کند! این یک قاب از تصویر می شود.
مرد با صدای موسیقی به رقص در می آید. گویی زندگی با همه سختی ها زیباست. چهره اش خسته اما شاد می نماید. می رقصد و نگاەها به او خیره است. مرد شادی را از نگاه اطرافیان جستجو می کند.
قاب دیگر: زن کودکش را در دست گرفته و ناله سر می دهد: گرسنه است، سردش است… زن با پای زخمی و خسته در کوهستان کوله ای بر دوش دارد. فرزندش از گرسنگی و سرما می میرد. زن ناله های سوزناک سر می دهد و رو به آسمان شعر می خواند: ” ئەی مردن لە کوێی، ژیان کووشتمی” ( ای مرگ کجایی؟ زندگی، مرا کشت). در کوهستان، همه چیز سهمناک به نظر می رسد. او می گوید ” کولبر قاچاقچی نیست ” و زندگی امروزش را برای نان فردا قربانی می کند. خسته است و همچنان می نالد. نالەهایی کە در سرمای کوهستان یخ می بندد.
در تصویر دیگر، زن لباسی سفید پوشیده است. به دنبال حق انتحاب است. مرد او را شلاق می زند. روسری از سر زن می افتد و موهای زن در زیر تازیانه در باد می پیچد. زن به زمین می افتد و مرد یک پارچەی سیاه بر سر زن می اندازد. زن کاغذی را در آسمان به اهتزاز در می آورد: “من یک زنم، حق انتخاب دارم”. و بدین شکل چهار تصویر ثبت می گردد “شادی توام با رنج، شهرت، مرگ برای زندگی و زن و آزادی”. و تئاتر خیابانی همین است: با زبان هنر دردهای جامعه را گفتن.
تصاویر بالا گوشەای از تئاتر “آتش یا گور” به کارگردانی مسعود عنایتی از تکاب بود. در تئاتر خیابانی، بازیگران با زبان هنر، مسائل و دردها و مشکلات جامعەشان را بیان می کنند. مخاطب تئاتر خیابانی ( به زبان کوردی شانۆی سەر شەقام )، مردم است و درون مایه آن مشکلات جامعه، معظلات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و مسئله زنان است. بنابراین کارکرد تئاتر خیابانی، آگاهی بخشی در مورد مشکلات جامعه است و بر این مبنا، تاریخچه آن را با جنبش های اجتماعی سده بیستم مرتبط دانستەاند.
در این نوشتار برآنیم به بهانه برگزاری اولین جشنواره تئاتر خیابانی “ناڵەشکێنە” بوکان، با توجه به رویکرد ساختاری، تئاتر خیابانی را به عنوان یک عنصر از ساخت فرهنگی مورد توجه قرار داده و کارکرد آن را در توسعه فرهنگی مورد بازشناسی قرار دهیم. فرهنگ پویا است و حاوی معنا می باشد. با شناخت مفاهیم و عناصر فرهنگی و تلاش برای بازتولید و تداوم حیات ارزش های فرهنگی ملی و منطقەای، می توان چشم انداز مناسب و مثبتی را متصور شد. این امر، سیاستگذاری و برنامەریزی اصولی را می طلبد. از آنجا بوکان یک شهر فرهنگی و با سابقهٔ تمدنی کهن است، لذا برگزاری چنین جشنوارەهایی به توسعه فرهنگی شهرستان و منطقه کمک شایانی خواهد نمود.
در خرداد ماه و تیرماه، اتفاقات خوبی در حوزه تاریخ و فرهنگ در بوکان رقم خورد. تعداد محدودی از آجرهای لعابدار ایزیرتو ( قلایچی ) پس از گذشت سال ها از سرقت به خانه بازگشت و تاریخِ مردم این منطقه را چندین سده به قبل از مادها برگرداند. این یک اتفاق تاریخی خوب برای بوکان و منطقه بود که مورخان و تاریخ دانان می توانند از آن فرصت بی بدیلی برای مطالعه بیشتر در خصوص تاریخ کردها، منطقه، استان و بوکان بسازند. همزمان با این، برگزاری اولین جشنواره تئاتر خیابانی “ناڵەشکێنە” در بوکان، اتفاق فرخنده دیگری بود که در حوزه فرهنگ رخ داد. اسم ناڵەشکێنە با استاد حسن زیرک گره خورده است. ناڵەشکێنە کوهی است که در یکی از ترانه های مشهور استاد زیرک جاودانه شده و هم اینک مقبره این استاد بی بدیل موسیقی و آواز کوردی در دامنه این کوه به زیارتگاه دوستداران عشق و زندگی و موسیقی و هنرمندان تبدیل شده است. پنجم تیر مصادف با پنجاهمین سالگرد درگذشت این ستاره موسیقی است و به همین مناسبت، مراسمی نیز بر مزار استاد برگزار گردید. همه این اتفاقات به هم پیوند خورد. این عناصر را می توان توسط نظریه ساختارگرایی توضیح داد.
تحلیل تئاتر خیابانی در چارچوب نظریه ساختارگرایی
ساختارگرایان برآنند که پدیدارهای اجتماعی و فرهنگی، رویدادهای دارای معنا هستند و در نتیجه، باید معناهایی را که پدیدارها خلق می کنند در مرکز پژوهش، قرار گیرد. در تحلیل ساختاری بر مجموعه مناسبات میان اجزای ساختار در هر پدیدار تاکید می‌شود. با شناخت این مناسبات درون ساختاری است که یک پدیدار، معنا می‌یابد.
ساختارگرایی به مثابه یک روش، این امکان را می دهد تا واقعیت‌های نامحدود اطراف خود را طبقه‌بندی کنیم و بطور مثال هزاران فیلم سینمایی متفاوت را در قالب یک ژانر هنری به نام سینمای بعد از انقلاب و یا هالیوود بگنجانیم. و یا انواع محتوا، شعر و رمان را در قالب یک سبک قرار دهیم.
با آنچه گفته شد می توانیم تئاتر خیابانی را نیز به عنوان ژانری مستقل مورد بررسی قرار داد. گفته شد که تئاتر خیابانی با زبان هنر از رنج ها، مشکلات و مطالبات مردم و اقشار مختلف آن صحبت می کند. هنرپیشه در فضای آزاد (هوای آزاد) برای مردمی که بصورت رایگان بە تماشا نشستەاند، به بازگویی مسائل آنها می پردازد. شعر، موسیقی، لباس های هنری و متفاوت، حرکات نمایشی و طنز و لبخند و گریه، شادی و حزن و دهها مفاهیم دیگر در تئاتر خیابانی به نمایش در می آید. تمامی این مفاهیم، حرکات و نشانەها، عناصری هستند که ساختار اصلی یعنی یک ژانر (در اینجا تئاتر خیابانی) را می سازند. و اما این مفاهیم دارای معانی هستند: خدا، آزادی، عشق، صداقت، طبیعت، قانون، زندگی، پرهیز از فساد، ریا و مشکلات، موانع، شادی، آواز، صدا، برابری، عدالت و تقاضای آنها. این همان عناصری است که مورد توجه یک ساخت فرهنگی است.
بوکان، تئاتر خیابانی و نقش آن در توسعه فرهنگی
آنچه که باعث رونق این هنر شده است این است که مخاطبش مردم است و مطالباتش نیز از مردم و مسئولانی است که همین مردم آنها را به کرسی قدرت و مسئولیت نشاندەاند. بنابراین تئاتر خیابانی علاوه بر اینکه یک هنر نمایشی است، اما از محدودهٔ “هنر برای هنر” فراتر رفته و در تلاش برای ایجاد آگاهی نسبت به مسائل و دغدغەهای جامعه است و از سوی دیگر تحول خواه است؛ بدین معنا که با زبان هنر درصدد روشنگری است و روشنگری، خود، می تواند به مطالبات از حکومت بینجامد و این به معنای تلاش برای توسعه فرهنگی و تاثیرگذاری بر روند تحولات می باشد.
بطور خلاصه تمامی عناصر (بازیگر، نقش، محتوا، واژەها، نشانە و نمادها، و پیامی کە منتقل می کند) دست به دست هم داده تا برای مثال یک ساخت فرهنگی را به تصویر بکشند. هرچند که از نظر ساختارگرایان اولیه، ساختارها ثابت هستند ( و این اجزا و عناصر هستند که تغییر می کنند)، اما نئو ساختارگرایان برآنند که خود ساختارها نیز در حال تغییر و تحول هستند. برای مثال ساختار سینمای قبل و بعد از انقلاب با همدیگر تفاوت های اساسی دارد.
و اما برگردیم به برگزاری اولین جشنواره تئاتر خیابانی ناڵەشکێنە در بوکان. اگرچه بوکان کنونی، قدمت طولانی ندارد، اما تاریخ این منطقه و آثار مکشوفه نشانگر آن است که بوکان، همواره مهد تمدن بوده و به لحاظ ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی مورد توجه بوده است. آثار بجا مانده از تمدن ماناها گویای این مطلب است. در دوران معاصر نیز، بوکان به عروس موکریان و شیراز کردستان معروف است و نقش اساسی در پیشبرد اهداف فرهنگی و توسعەای در سطح استان، کردستان و منطقه داشته است. دیگران نیز این شهر را به عنوان یک شهر تاریخی، فرهنگی و اقتصادی می شناسند. بوکان شاهراه شمال غرب به جنوب غرب کشور است و ناگفته پیداست که اهمیت آن دوچندان است. اندیشمندان متعددی در تمامی حوزەهای ادبی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در این شهر سربرآوردەاند. همیشه اینگونه بوده است: بوکان، تاریخ و فرهنگ، باهم در زندگی اند.
اگر فرهنگ را مجموعه‌ای از نگرش‌ها، اعتقادات، رفتارها و احساسات که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود تعریف کنیم، در اینصورت فرهنگ شامل مجموعه باورها و ایستارها و آداب و رسوم و هنر و تکنولوژی خواهد بود که از نسلی به نسل دیگر منتقل می گردد. جامعه ایرانی، یک جامعه متنوع فرهنگی است. بنابراین، این، تنوع است که جامعه ایرانی را ساخته است و لذا ما با ویژگی های ملی، مذهبی و قومی در تعریف فرهنگ روبرو هستیم. و اما یک نگاه ترکیبی هم وجود دارد که ترکیبی متناسب از سه عنصر ملی، مذهبی و قومی بدست می دهد. این عناصر، اجزای ساختار فرهنگی را ساختەاند و نبودِ آنها و یا ضعف هرکدام از آنها می تواند سبب عدم تعادل در ساختار فرهنگی کشور گردد. بنابراین توجه به این امر، بسیار حائز اهمیت خواهد بود و نیاز است که به ویژگیهای فرهنگی در سطح ملی و همزمان قومی و مذهبی توجه نمود، چراکه در نهایت این عناصر فوق هستند که در مجموع ساختار فرهنگ ملی را می سازند.
همانطور که گفته شد فرهنگ در تاریخ ساخته شده و هر تحول و پیشرفتی را باید در آن جستجو کرد. نمی توان از توسعه صحبت کرد مگر در راستای اعتلای فرهنگی کوشید. فرهنگ، پویاست و توسعه از منظر آن اتفاق می افتد. ساخت فرهنگی با سایر حوزەهای جامعه در پیوند و تعامل اساسی است، بنابراین به قول شیخ سعدی “چو عضوی به درد آورد روزگار، دگر عضوها را نماند قرار”. لذا، اگر فرهنگ و مسائل آن را فراموش کنیم، حوزەهای دیگر جامعە نیز متاثر خواهد شد.
در توسعه فرهنگی، جامعه می تواند کنترل موثرتری بر محیط اجتماعی بگذارد. بومی کردن توسعه و توجه به مبانی و ارزش های فرهنگی خودی، “توسعه درون زا” خوانده می شود. توجه به تنوعات فرهنگی داخلی و ارزش های ملی و تلاش برای رفع موانع و اعتلای مفاهیم فرهنگی، بسیار حائز اهمیت است.
تئاتر خیابانی می تواند نقش موثری در بازتولید ارزش های فرهنگی جامعه داشته باشد. همچنین می تواند متناسب با هنجارها، ارزش های و نرم های اجتماعی، به خلق مفاهیم جدید پرداخته و اشتراکات فرهنگی، اجتماعی جامعه را با دیگر جوامع مورد توجه قرار دهد. بنابراین توسعه فرهنگی به معنای ایجاد تحول و خلق ارزش ها در داخل یک مرز ملی است و شاخصه های آن بطور کلی عبارتند از: عقل گرایی، توجه به ارزش های ملی، آزادی بیان و باور به پیشرفت و اینکه “ما می توانیم”. و اما تحقق این امر نیازمند توجه ویژه دولت و وجود دولت کارآمد، توجه به ارزش های ملی و بومی کردن مفاهیم توسعه و… است. بنابراین توسعه فرهنگی نیازمند سیاستگذاری و برنامەریزی است. توسعە فرهنگی یک امر ملی است و با بحث جهانی شدن فرهنگ متفاوت است، اما می توان با دیگران در تعامل بود و به اشتراکات فرهنگی با سایر ملل توجه داشت.
با این اوصاف برگزاری چنین جشنوارەای یک نقطه عطف در تحول فرهنگی شهرستان، استان و منطقه محسوب شده و لازم است مسئولان شهرستانی و استانی در این خصوص، توجه بیشتری مبذول دارند. مریوان به عنوان پایتخت تئاتر خیابانی ایران نام گذاری شده و زین پس، بوکان نیز می تواند در این عرصه خودنمایی کند و این واقعیت با پتانسیل ها و ظرفیت های فرهنگی شهرستان بوکان سازگار است. از سوی دیگر اجرای چنین جشنوارەهای فرهنگی با توجه به قرار گرفتن بوکان در کریدور شمالغرب به جنوب، می تواند سبب توسعه گردشگری گردد. گردشگری سبب توسعه اقتصادی شده و این هم به نوبه خود بر توسعه فرهنگی تاثیرگذار خواهد بود.
نتیجە
با توجه به آنچه گفته شد، می توان گفت که فرهنگ امری پویا بوده و ساختار فرهنگ ملی متشکل از عناصر و اجزایی است که در تعامل با همدیگر بوده که در نهایت باعث ایجاد تعادل در ساختار فرهنگی می شود. تئاتر خیابانی یکی از این عناصر مهم است که می تواند باعث توسعه فرهنگی گردد. بوکان به عنوان شهری کردنشین و دارای تاریخ کهن، همواره بر مسائل توسعەای در سطح منطقه موثر بوده و برگزاری چنین تحرکات فرهنگی سبب پویایی بیشتر خواهد شد و در نهایت، توسعه فرهنگی را سبب خواهد گردید. توسعه فرهنگی مستلزم سیاستگذاری و برنامەریزی بوده و علیرغم وجود نواقص در برگزاری اولین جشنواره تئاتر خیابانی “ناڵەشکێنە”، استقبال کم نظیر بوکانی ها را شاهد بودیم، و می توان نسبت به ادامه و بهبود شرایط و اختصاص امکانات بیشتر امیدوار بود. اختتامیه اولین تئاتر خیابانی بوکان با حضور معاون وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و برخی دیگر از مقامات استانی و کشوری و هنرمندان داخلی و خارجی، نشان از عزم استوار همگان برای پیشبرد توسعه فرهنگی است.
ئەی وەتەن! دەردت له دڵما زامی سەد خەنجەر ئەکا
بۆ برینی جەرگی لەت لەت ئێشی سەد نەشتەر ئەکا
چۆن به قوربانت نەبم! بۆ مەنزەرەی پڕ قیمەتت؟
درک و داڵت تف له لاله و سوسەن و عەنبه ر ئەکا
(قانع)